Konferencja w Würzburgu 2026: „Granice”

Konferencja naukowa o charakterze międzyepokowym, interdyscyplinarnym i międzynarodowym

„Granica jest faktem socjologicznym, który kształtuje się przestrzennie”. Praktyki historyczne i dynamika kulturowa w praktyce wyznaczania granic (do 1939 roku)

Epochenübergreifende, interdisziplinäre und internationale wissenschaftliche Tagung

„Eine Grenze ist eine soziologische Tatsache, die sich räumlich formt”. Historische Praktiken und kulturelle Dynamiken in der Praxis der Grenzziehungen (bis 1939)

Termin: 24–25 września 2026 r. (czwartek i piątek)
Miejsce konferencji: Würzburg
Wstęp wolny: serdecznie zapraszamy wszystkich zainteresowanych.

Pojęcie „granica” wywodzi się ze starosłowiańskiego granica (m.in. w języku polskim, bułgarskim, bośniackim) oraz graniza (rosyjski, bułgarski) i oznacza punkt (początkowy i) końcowy przestrzeni. W przeciwieństwie do wielu dotychczasowych badań nad granicami, w centrum uwagi tej konferencji nie stoją wyzwania i związane z granicami niedogodności, które pojawiają się bezpośrednio wraz z nowym wytyczeniem granicy. Zamiast tego, zgodnie z koncepcją „przesuniętych punktów odniesienia” (shifting baselines) oraz „syndromu przesuniętych punktów odniesienia” (shifting baseline syndrome), analizie poddane zostaną zmieniające się mechanizmy oddziaływania granic. Oba pojęcia pochodzą od oceanografa Daniela Pauly’ego, który w połowie lat 90. XX w. sformułował je w ramach refleksji nad badaniami w dziedzinie rybołówstwa. Do kontekstu nauk społecznych i humanistycznych przeniósł tę koncepcję Harald Welzer. Opisuje ona przesunięcie punktów odniesienia niezbędnych do pogłębionego porównania; Pauly określa to krótko jako „generacyjne zapominanie punktów odniesienia”, które w porównaniach teraźniejszości z przeszłością pełniły funkcję „bazowych punktów”. Wielu badaczy – jak zauważa Pauly – orientuje się dziś niejednokrotnie jedynie „na własnych wczesnych wspomnieniach biograficznych lub na informacjach mieszczących się w ich własnym horyzoncie biograficznym. W ten sposób operują jednak wcześniejszymi stanami ekosystemu, które wcale nie sięgają daleko w przeszłość i nie pozwalają dostrzec, czy w dłuższej perspektywie nie zaszły znacznie głębsze zmiany” (Rost, Dietmar, 2014, s. 16-21). Podobne zjawisko można przyjąć w odniesieniu do percepcji i rozwoju praktyk społecznych związanych z granicami: zainicjowana przez jednostkę realizującą określony cel – według antropologa Josefa Isensee (Grenzen: zur Territorialität des Staates, 2018, s. 20) interpretowanego jako urzeczywistnienie konkretnej możliwości – granica jawi się początkowo dla innych, dotkniętych nią jako nieodwracalny przełom, który wkracza w codzienność w formie ograniczenia lub przeszkody (por. m.in. Gerst, Dominik et al. (Hg.): Grenzforschung. Handbuch für Wissenschaft und Studium, 2021; Gerst, Dominik / Krämer, Hannes: Die methodologische Fundierung kulturwissenschaftlicher Grenzforschung, in: Kleinmann, Sarah et al. (Hg.): Kontaktzonen und Grenzregionen. Kulturwissenschaftliche Perspektiven, 2019). Jednak z upływem czasu granica ta, często wbrew pierwotnym intencjom inicjatorów, zaczyna stwarzać potencjał dla nowej wymiany, otwiera nieoczekiwanie nowe drzwi (por. hasło „strefa kontaktu”: Kleinmann et al. (Hg.): Kontaktzonen, 2019). Potwierdza się tu wielokrotnie cytowana i interdyscyplinarnie przywoływana teza Georga Simmela, że granica nie jest „faktem przestrzennym o skutkach socjologicznych, lecz faktem socjologicznym, który przybiera formę przestrzenną” (Simmel, Georg: Soziologie des Raumes, in: Schmoller, Gustav (Hg.): Das Jahrbuch für Gesetzgebung, Verwaltung und Rechtspflege des Deutschen Reiches, 1903, S. 46).

Właśnie w tej perspektywie, uwzględniającej czynnik czasu, kryje się ogromny, dotąd niewykorzystany potencjał badawczy, który konferencja pragnie zgłębić. Poszukiwane będą zatem przykłady, które dziś uchodzą za organizacyjne lub kulturowe wzbogacenie, lecz są efektem dawnych wytyczeń granic. Tym samym konferencja nawiązuje do nurtów badawczych ostatnich lat, które – m.in. w ślad za koncepcją „strefy kontaktu” Mary Louise Pratt (1991) – postrzegają granice nie tylko jako negatywne odgrodzenie, lecz także jako punkt wyjścia dla nowych form (kreatywnej) wymiany i współdziałania (Spieker, Ira: Kontaktzonen. Zur Kontierung eines Konzepts, in: Kleinmann et al. (Hg.): Kontaktzonen, 2019, S. 25). Świadomie nie podąża się tu – jak słusznie krytykują Dominik Gerst i Hannes Krämer – za „samowolnym podziałem pracy” w badaniach nad granicami, który rozróżnia między polityczno-terytorialnymi demarkacjami (Border(land) Studies) a granicami społeczno-symbolicznymi i kulturowymi (Studies of Boundaries) (Gerst / Krämer: Die methodologische Fundierung, s. 50). Zamiast tego postuluje się, że każda forma wytyczenia granicy rodzi specyficzne praktyki jej oswajania (Schröder 2024), przy czym konkretna historia powstania danej granicy na tej interdyscyplinarnej, obejmującej różne epoki konferencji wyjątkowo schodzi na dalszy plan. W związku z tym analizie poddane zostaną nie tylko granice terytorialne, lecz także np. granice między grupami etnicznymi lub narodowymi – jak historyczne przenikanie się ludności słowiańskiej w regionach niemieckich czy niemieckiej na obszarach polskich i jego długofalowe skutki kulturowe. Ramy czasowe konferencji obejmują procesy i praktyki wytyczania granic od wczesnego średniowiecza do roku 1939. W centrum uwagi znajdą się m.in. następujące pytania:

Jakie konkretne praktyki, formy postępowania, zwyczaje lub tradycje, które dziś uchodzą za organizacyjne lub kulturowe wzbogacenie, wyrosły z określonych wytyczeń granic?
Jakie alternatywne sposoby dostępu do instytucji i organizacji rozwinęły się w kontekście demarkacji?
Jak postępują decydenci odpowiedzialni za wytyczenie granic wobec niezamierzonych lecz zrealizowanych możliwości?
Jak reflektują swój własny stosunek do granicy współcześni jej świadkowie?
Jaką rangę i znaczenie zyskują specyficzne „praktyki graniczne” (granice przestrzenne) dla osób wewnątrz i poza tymi obszarami? Od kiedy można mówić o regionach przygranicznych?
Jaką rolę odgrywają mity i dominacja interpretacyjna w odpowiednich dyskursach?
Jakie rodzaje źródeł nadają się – zwłaszcza w odniesieniu do wcześniejszych epok – do badania wskazanej problematyki?
Jak wytyczanie granic wpływało na przenikanie się grup narodowych i jakie długofalowe praktyki kulturowe z tego wynikły?

Serdecznie zapraszamy na konferencję poświęconą tematowi granic i ich zmieniających się oddziaływań w czasie. Konferencja skierowana jest przede wszystkim do historyków, ale jest otwarta również na referaty z innych dyscyplin, takich jak socjologia, politologia, nauki prawne czy geografia. W centrum uwagi stoi pytanie, jak zmieniały się znaczenie i percepcja granic w dłuższych okresach. Referaty koncentrujące się na regionie Europy Środkowej i Wschodniej są szczególnie mile widziane, przy czym nacisk kładziony jest na historyczny polski i niemiecki obszar kulturowy. Porównawcze perspektywy z innych regionów są również bardzo interesujące.

Językami konferencji są niemiecki i angielski. Na każdy referat przewidziano 20 minut. Nie będą pobierane opłat konferencyjnych – ale też nie zostaną wypłacone honoraria. Organizatorzy podejmują starania, żeby zapewnić pokrycie kosztów podróży i noclegu dla referentów. Publikacja referatów planowana jest w roczniku Bulletin der Polnischen Historischen Mission nr 22 (2027).

Prosimy o przesyłanie propozycji (formularz zgłoszeniowy: część 1 i część 2) do 15 stycznia 2026 r. na adres e-mail: dr Renata Skowrońska (renata.skowronska@uni-wuerzburg.de). W duchu żywego forum wymiany naukowej i z szacunku dla prelegentów zachęcamy wszystkich uczestników do obecności podczas całej konferencji.

Organizatorki i organizatorzy:

Polska Misja Historyczna przy Uniwersytecie Juliusza i Maksymiliana w Würzburgu (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu) – dr Renata Skowrońska
Universitäten Bamberg und Bayreuth, Fränkisches Institut für Landesgeschichte – PD Dr. Lina Schröder
Julius-Maximilians-Universität Würzburg, Philosophische Fakultät – Prof. Dr. Benjamin Müsegades, Prof. Dr. Thomas Baier, Prof. Dr. Helmut Flachenecker
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Instytut Historii i Archiwistyki – prof. dr hab. Andrzej Radzimiński, prof. dr hab. Krzysztof Kopiński
Haus des Deutschen Ostens (HDO) in München – Prof. Dr. Andreas Otto Weber
Stiftung Kulturwerk Schlesien – Lisa Haberkern M.A.
Konferencja jest organizowana w porozumieniu z Kolleg „Mittelalter und Frühe Neuzeit”.